जवाहर मॉडेल : शेतात पिके न घेता पोत्यात घ्या, कमी खर्चात मिळेल जास्त उत्पादन 

महिला शेतकरी ज्योती पटेल या गेल्या अनेक वर्षांपासून बारी येथील एका गटाच्या मदतीने भाजीपाला व इतर पिके घेत आहेत, मात्र यावेळी त्यांना कमी जमिनीत अधिक उत्पादन मिळणार आहे, कारण यावेळी त्यांनी नवीन पद्धतीने तूर पिकाची लागवड केली आहे.

ज्योती पटेल या मध्य प्रदेशातील जबलपूर जिल्ह्यातील पानगर येथील रहिवासी आहेत, ज्योती पटेल आणि त्यांच्या गटातील अनेक महिलांनी शेतीसाठी ‘जवाहर मॉडेल’ वापरला आहे, ज्यामध्ये पिके जमिनीत न लावता गोण्यांमध्ये लावली जातात. जवाहर मॉडेल जवाहरलाल नेहरू कृषी विद्यापीठ, जबलपूर, मध्य प्रदेशच्या शास्त्रज्ञांनी विकसित केले आहे.

ज्योती पटेल यांनी गोण्यांमध्ये तूर पिकाची लागवड केली आहे, ज्योती यांनी मराठी पेपरशी बोलतांना सांगितले की, “आम्ही गटाच्या मदतीने कृषी विद्यालयात गेलो, तिथे ही माहिती मिळाली. ट्रॅक्टरने नांगरणी करता येईल एवढी जमीन आमच्याकडे नाही, त्यामुळे आम्हालाहे मॉडेल योग्य वाटले. आपल्या घराभोवती गोण्यांमध्ये पिके कशी लावता येतील याची संपूर्ण माहिती देण्यात आली. मी रहार (तूर) पिकाची 200 पोत्यांमध्ये लागवड केली आहे, ज्यात जमिनीपेक्षा जास्त शेंगा लागल्या आहेत.”

जवाहरलाल नेहरू कृषी विद्यापीठाच्या शास्त्रज्ञांनी ‘जवाहर मॉडेल’ तयार केले असून, त्यात शेतकऱ्यांच्या मशागतीसारखे अनेक खर्च वाचले आहेत. याद्वारे शेतकरी आपल्या पडीक आणि ओसाड जमिनीत पिके घेऊ शकतात, एवढेच नाही तर घराच्या रिकाम्या छतावर अनेक प्रकारची पिके लावू शकतात.

डॉ. मोनी थॉमस, मुख्य शास्त्रज्ञ, जवाहरलाल नेहरू कृषी विद्यापीठ, मराठी पेपरला सांगतात, “शेतकऱ्यांचा बहुतेक खर्च मशागत, कीटकनाशके आणि खते यावर होतो आणि भारतातील बहुतेक शेतकरी असे आहेत ज्यांच्याकडे एक एकरपेक्षा कमी जमीन आहे. त्यामुळे आम्ही शेतकऱ्यांचे उत्पन्न कसे वाढवायचे यावर गेली अनेक वर्षे संशोधन करत आहे.

ते पुढे म्हणतात, “मग आम्ही हे मॉडेल तयार केले, या माध्यमातून ज्यांच्याकडे कमी जमीन आहे, तेही चांगले उत्पन्न मिळवू शकतात. यामध्ये अनेक प्रकारची पिके घेतली जाऊ शकतात आणि हे मॉडेल सह-पीक शेतीसाठी अतिशय योग्य आहे. खूप चांगले आहे. बरोबर आहे.”

पोत्यात कोनती पिके घेतली जातात

डॉ. थॉमस या मॉडेलबद्दल सविस्तर माहिती देताना सांगतात, “यामध्ये आपण गोण्यांमध्ये माती आणि शेण मिसळून पिकाची लागवड करतो. जसे एखाद्या शेतकऱ्याने एका एकरात तूर पिकाची लागवड केली, तर 15-20 किलो बियाणे पेरले गेले असते. पण यासाठी खूप कमी बिया लागतात, प्रत्येक गोणीत एक रोप लावणे, प्रत्येक गोणी वाजवी अंतरावर ठेवणे, रोपाला वाढण्यास पुरेशी जागा देणे.”

एका एकरात 1200 पोती ठेवता येतात, एवढेच नाही तर तूर सोबत इतर पिके देखील घेता येतात. उदाहरणार्थ, पोत्यातही कोथिंबीर लावता येते. एका गोणीत सुमारे 500 ग्रॅम हिरवी कोथिंबीर मिळते. एवढेच नाही तर गोणीतही हळद लावता येते. हळदीसारखी पिकेही सावलीत घेतली जातात आणि एका गोणीत सुमारे 50 ग्रॅम हळदीचे बियाणे वापरले जाते आणि सहा महिन्यांत 2-2.5 किलो हळद आणि 2-2.5 तूर सुद्धा एका तूर रोपातून मिळू शकते.

डॉ. मोनी यांच्या मते, शेतकरी तूर रोपांवर लाख कीटकांचे पालन करून अतिरिक्त उत्पन्न मिळवू शकतात. 8 महिन्यांत एका रोपातून सुमारे 350 ग्रॅम लाख मिळते. तसेच तूरपासून सरपणही मिळते.

बियाणे किंवा थेट रोपे लागवड करू शकता

शेतकरी थेट गोण्यांमध्ये बीजारोपण करू शकतात किंवा प्रथम रोपवाटिकेत रोपे तयार करून पोत्यांमध्ये लावू शकतात. यामुळे झाडांना चांगल्या पद्धतीने वाढण्याची संधी मिळते.

पूर्णपणे सेंद्रिय शेती

डॉ. थॉमस स्पष्ट करतात, “जैव खत अगदी सुरुवातीला माती आणि शेणखत मिसळून गोणीत टाकले जाते. पुढे कोणत्याही खतांची गरज नसते. झाडाला जी काही पोषक द्रव्ये लागतात, ती मिळत राहतात, जर आपण जमिनीत खत टाकले तर ते जमिनीत जाते, पण पोत्यात टाकल्यावर ते त्यातच राहते आणि पुढील पिकासाठी चांगली मातीही तयार होते.

कमी पाण्यात शेती केली जाते

जर एखाद्या शेतकऱ्याने जमिनीत एखादे पीक लावले तर त्याला संपूर्ण शेतात पाणी द्यावे लागते, मात्र इथे फक्त झाडालाच पाणी लागते. या मॉडेलमध्ये शेतकरी आठवड्यातून एकदा ठिबकमधून किंवा बादलीतून किंवा पाईपद्वारे पाणी टाकू शकतो.

जवाहर मॉडेलमध्ये अनेक प्रकारची पिके घेता येतात

या मॉडेलमध्ये शेतकरी केवळ तुरीची नाही तर इतर अनेक प्रकारची पिके लावू शकतात. त्यात पालक, मुळा, धणे, वांगी, टोमॅटो, मिरची यांसारखी पिके शेतकरी घेऊ शकतात.

600 हून अधिक महिलाया प्रकारे यशस्वी शेती करत आहेत

बचत गटातील 600 हून अधिक महिला शेतकऱ्यांनी जवाहर मॉडेल स्वीकारले आहे. जिल्हा व्यवस्थापक, राष्ट्रीय ग्रामीण उपजीविका अभियान, जबलपूर, डीपी तिवारी म्हणतात, “आमच्या जिल्ह्यातील 615 महिला शेतकऱ्यांनी हे मॉडेल स्वीकारले आहे, बहुतेक स्त्रिया अशा आहेत की त्या घराशेजारील बागेत काही पिके घेत असतात. यावेळी त्यांनी पिशवीत रोपटे लावले असून, त्यात तूर लहान असताना त्यांनी कोथिंबीर लावली होती, त्यामुळे त्यांना कोथिंबीरचे पीकही मिळाले.

ते पुढे म्हणतात, “अनेक स्त्रिया भाजीपाला पिकांसोबत हळद आणि आल्याची पिके लावतात, जी तूर तयार होण्यापूर्वी तयार होतात, त्यामुळे त्यांना इतर नगदी पिके देखील मिळतात.”

गोणी दीड ते दोन वर्षे टिकतात

शास्त्रज्ञांच्या म्हणण्यानुसार, एकदा पोत्यात पीक लावले की,गोणी सुमारे दीड ते दोन वर्षे टिकते. गोणी फाटली तरी दुसऱ्या पोत्यात माती टाकून पुन्हा दुसरे पीक लावू शकता.

मध्य प्रदेश सोबतच इतर राज्यातील शेतकरीही हे मॉडेल स्वीकारले

या मॉडेलची माहिती घेण्यासाठी मध्य प्रदेशसोबतच इतर राज्यातील शेतकरीही विद्यापीठात येत आहेत. डॉ थॉमस म्हणतात, “या मॉडेलद्वारे अधिकाधिक शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवण्याचा आमचा प्रयत्न आहे, कारण येणाऱ्या काळातशेती साठी क्षेत्र कमी होतील जेणेकरून शेतकरी चांगले उत्पादन घेऊ शकतील.”

घरगुती उपाय करायला हरकत नाही तरी खुप जास्ट पावसाड़ी प्रदेशात हा प्रयोग करायल हरकत नाही.